امام کاظم(ع)
موسی بن جعفر معروف به امام موسی کاظم و ملقب به کاظم و باب الحوائج (۱۲۷ یا ۱۲۸-۱۸۳ق) هفتمین امامشیعیان دوازده امامی است. ایشان در سال ۱۲۸ق، همزمان با انتقال قدرت از امویان به عباسیان به دنیا آمد و در سال ۱۴۸ق پس از شهادت پدرش، امام صادق(ع)، به امامت رسید. دوران ۳۵ ساله امامت او با خلافت منصور، هادی،مهدی و هارون عباسی همزمان بود. او چندین بار از سوی مهدی و هارون عباسی زندانی شد و در سال ۱۸۳ق در زندان سندی بن شاهک به شهادت رسید. با شهادت او، امامت به فرزندش علی بن موسی(ع) منتقل شد.
زندگانی امام کاظم(ع) با اوج قدرت خلافت عباسی همزمان بود و ایشان در برابر حکومت وقت، تقیه میکرد و شیعیان را نیز به این کار سفارش مینمود؛ از این رو موضعگیری صریحی از ایشان در برابر خلفای عباسی و قیامهایعلوی نظیر قیام شهید فخ گزارش نشده است. با این وجود، ایشان در مناظره و گفتگو با خلفای عباسی و دیگران تلاش میکرد از خلافت عباسیان مشروعیتزدایی کند.موسی بن جعفر معروف به امام موسی کاظم و ملقب به کاظم و باب الحوائج (۱۲۷ یا ۱۲۸-۱۸۳ق) هفتمین امامشیعیان دوازده امامی است. ایشان در سال ۱۲۸ق، همزمان با انتقال قدرت از امویان به عباسیان به دنیا آمد و در سال ۱۴۸ق پس از شهادت پدرش، امام صادق(ع)، به امامت رسید. دوران ۳۵ ساله امامت او با خلافت منصور، هادی،مهدی و هارون عباسی همزمان بود. او چندین بار از سوی مهدی و هارون عباسی زندانی شد و در سال ۱۸۳ق در زندان سندی بن شاهک به شهادت رسید. با شهادت او، امامت به فرزندش علی بن موسی(ع) منتقل شد.
زندگانی امام کاظم(ع) با اوج قدرت خلافت عباسی همزمان بود و ایشان در برابر حکومت وقت، تقیه میکرد و شیعیان را نیز به این کار سفارش مینمود؛ از این رو موضعگیری صریحی از ایشان در برابر خلفای عباسی و قیامهایعلوی نظیر قیام شهید فخ گزارش نشده است. با این وجود، ایشان در مناظره و گفتگو با خلفای عباسی و دیگران تلاش میکرد از خلافت عباسیان مشروعیتزدایی کند.
مناظرات و گفتگوهایی از موسی بن جعفر با برخی عالمان یهودی و مسیحی در منابع تاریخی و حدیثی نقل شده است. گفتگوهای او با عالمان ادیان دیگر، پاسخ به پرسشهای آنان بوده است. در مسند الامام الکاظم بیش از ۳۰۰۰حدیث از وی گردآوری شده، که شماری از آنها را برخی از اصحاب اجماع روایت کردهاند. همچنین، وی سازمان وکالت را گسترش داد و در مناطق مختلف، افرادی را به عنوان وکیل تعیین کرد. از سوی دیگر، حیات ایشان همزمان با بروز انشعاباتی در شیعه بود و فرقههای اسماعیلیه، فطحیه و ناووسیه همزمان با آغاز امامت او و فرقه واقفیه پس از شهادت او شکل گرفت.
منابع شیعه و سنی، علم، عبادت، بردباری و بخشندگی وی را ستوده و او را کاظم و عبد صالح لقب دادهاند. بزرگاناهل سنت به امام هفتم شیعیان به عنوان یک عالم دینی احترام میگذاشته و همچون شیعیان به زیارت قبر او میرفتهاند. آرامگاه امام کاظم(ع) به همراه مرقد نوهاش امام جواد(ع) در نزدیک بغداد، به حرم کاظمین شهرت دارد و زیارتگاه مسلمانان بهویژه شیعیان است.
محتویات
[نهفتن]نام، نسب و القاب
نسب موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب با چهار واسطه به امام علی (ع) میرسد. پدر او امام صادق(ع)، ششمین امام شیعیان و مادرشحمیده بربریه است.[۱] کنیه او را ابوابراهیم، ابوالحسن اول، ابوالحسن ماضی و ابوعلی گفتهاند. وی را به دلیل کنترل خشم خود در برابر بدرفتاری دیگران، کاظم[۲][۳] و به سبب عبادتِ بسیار، عبد صالح لقب دادهاند.[۴] باب الحوائج نیز از القاب اوست[۵][۶][۷][۸] و مردم مدینه او را زَیْنُ المُجتَهدین(زینت تلاشگران) مینامیدند.[۹]
زندگینامه
گاهشمار زندگی امام کاظم(ع) | |
---|---|
۷ صفر۱۲۸ق. | تولد |
۱۴۵ق. | قیام نفس زکیه |
۲۵ شوال۱۴۸ق. | شهادت امام صادق(ع) و آغاز امامت امام کاظم(ع) |
۱۱ ذیقعده۱۴۸ق. | تولد امام رضا(ع) |
اوائل محرم۱۴۹ق. | وفات عبدالله افطح و بازگشت پیروان او به امامت امام کاظم(ع)[۱۰] |
۱۶۰-۱۶۹ق | در دوره خلافت مهدی عباسی، امام دو بار به بغدادفراخوانده شد و مدت کوتاهی در بازداشت بود. امام در یکی از دیدارها با مهدی عباسی، فدک را از وی مطالبه کرد.[۱۱] |
۱۶۹ق. | قیام فخ |
ربیعالثانی۱۷۰ق | امام در نامهای به خیزران مادر هادی عباسی، مرگ او را تسلیت گفت.[۱۲] |
۱۷۲ق. | تشکیل حکومت ادریسیاننخستین حکومت شیعی، در مغرب |
۱۷۶ق. | یحیی بن عبدالله پس از قیام در طبرستان، به امام کاظم نامه نوشت و از همراهی نکردن ایشان گلایه کرد.[۱۳][۱۴] |
شوال۱۷۹ق. | هارون الرشید در رمضان این سال عمره گذارد و سپس بهمدینه رفت و نزد قبر پیامبر(ص) با افتخار گفت: سلام بر تو ای پسر عمو. در این هنگام امام نزدیک آمد و خطاب به پیامبر گفت: سلام بر تو ای پدر.[۱۵][۱۶] |
۲۰ شوال۱۷۹ق. | به دستور هارون، امام از مدینه به عراق فرستاده شد.[۱۷] |
۷ ذیالحجه۱۷۹ق. | زندانی شدن موسی بن جعفر(ع) در بصره در خانه عیسى بن جعفر[۱۸] |
اواخر ۱۸۰ق. | هارون در نامهای به عیسی بن جعفر دستور قتل امام را داد ولی او نپذیرفت.[۱۹] |
۲۲ رجب۱۸۳ق. | مسموم شدن در زندان سندی بن شاهک[۲۰] |
۲۵ رجب۱۸۳ق. | شهادت [۲۱] |
موسی بن جعفر در ذیالحجه ۱۲۷ق[۲۲] یا ۷ صفر ۱۲۸ق[۲۳] هنگامی که امام صادق(ع) و همسرش حمیده از حج بازمیگشتند، در منطقه ابواء به دنیا آمد.[۲۴] ولادت او را در سال ۱۲۹ق و در مدینه نیز گفتهاند.[۲۵] برخی منابع از علاقه فراوان امام صادق(ع) به او خبر دادهاند.[۲۶] بنا بر روایت احمد برقی، امام صادق(ع) پس از ولادت فرزندش موسی، سه روز مردم را اِطعام کرد.[۲۷]
موسی بن جعفر(ع) در دوران انتقال قدرت از امویان به عباسیان به دنیا آمد. در چهار سالگی وی، نخستین خلیفه عباسی به حکومت رسید. از زندگی امام کاظم تا پیش از امامت وی، اطلاعات چندانی در دست نیست، جز چند گفتگوی علمی در زمان کودکی از جمله گفتگو با ابوحنیفه[۲۸] [۲۹] و عالمان ادیان دیگر[۳۰] [۳۱] که در مدینه رخ داده است.
بر پایه روایتی که در مناقب آمده، وی به صورت ناشناس وارد یکی از روستاهای شام شده و در آنجا با راهبی گفتگو کرده که به مسلمان شدن او و همراهانش انجامیده است.[۳۲] همچنین گزارشهایی از سفرهای امام به مکه برای حج یا عمره وجود دارد.[۳۳] چند بار نیز امام از سوی خلفای عباسی به بغداد احضار شده است. جز این موارد، امام بیشتر عمر خود را در مدینه گذرانده است.
همسر و فرزندان
- همچنین ببینید: فهرست فرزندان امام کاظم(ع)
تعداد همسران امام کاظم(ع) روشن نیست. نخستین آنها، نجمه مادر امام رضا است.[۳۴] از تعداد فرزندان او نیز در منابع تاریخی گزارشهای متفاوتی آمده است. به گزارش شیخ مفید، او ۳۷ فرزند (۱۸ پسر و ۱۹ دختر) داشته است. امام رضا(ع)،إبراهیم، شاهچراغ ، حمزه، إسحاق از جمله پسران و فاطمه معصومه و حکیمه از جمله دختران او هستند.[۳۵] نوادگان امام کاظم(ع) به سادات موسوی شهرت دارند.[۳۶]
دوران امامت
خلفای دوران پیش از امامت (۱۲۸-۱۴۸ق) | |
سال |
خلیفه مروان بن محمد |
خلفای دوره امامت ۱۴۸-۱۸۳ق | |
سال |
خلیفه منصور دوانیقی |
موسی بن جعفر، پس از شهادت امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ق. در سن ۲۰ سالگی به امامت رسید.[۳۷] دوران امامت او باخلافت چهار تن از خلفای عباسی همزمان بود.[۳۸] حدود ۱۰ سال از امامت او در خلافت منصور (حکومت۱۳۶-۱۵۸ق)، ۱۱ سال در خلافت مهدی عباسی (حکومت۱۵۸-۱۶۹ق)، یک سال در خلافت هادی عباسی (حکومت۱۶۹-۱۷۰ق) و ۱۳ سال در خلافتهارون (حکومت۱۷۰-۱۹۳ق) سپری شد.[۳۹] مدت امامت موسی بن جعفر ۳۵ سال بود و با شهادت او در سال ۱۸۳ق امامت به فرزندش، امام رضا (ع) منتقل شد.[۴۰]
- نصوص امامت
- همچنین ببینید: امامت ائمه اثنی عشر
از دیدگاه شیعه، امام از جانب خدا تعیین میشود و از راههای شناخت او، نص (تصریح پیامبر(ص) یا امام قبلی به امامت امام پس از خود) است.[۴۱] امام صادق در موارد متعددی امامت موسی بن جعفر را به اصحاب نزدیک خود اعلام کرده بود. در هر یک از کتابهای کافی،[۴۲] ارشاد،[۴۳] اعلام الوری[۴۴] و بحارالانوار،[۴۵] بابی درباره نصوص امامت موسی بن جعفر(ع) وجود دارد که به ترتیب ۱۶، ۴۶، ۱۲ و ۱۴ روایت را در این باره نقل کردهاند[۴۶] از جمله:
- در روایتی، فیض بن مختار میگوید از امام صادق(ع) پرسیدم امام پس از شما کیست؟ در این هنگام فرزندش موسی وارد شد و امام صادق(ع) او را امام بعدی معرفی کرد.[۴۷]
- علی بن جعفر روایت کرده که امام صادق(ع) درباره موسی بن جعفر فرمود: « فَإِنَّهُ أَفْضَلُ وُلْدِی وَ مَنْ أُخَلِّفُ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ الْقَائِمُ مَقَامِی وَ الْحُجَّةُ لِلَّهِ تَعَالَی عَلَی کَافَّةِ خَلْقِهِ مِنْ بَعْدِی[۴۸]؛ او برترین فرزندان و بازماندگان من است و اوست که پس از من، در جایگاه من قرار میگیرد و پس از من، حجت خدا بر همه مخلوقات است.»
همچنین در عیون اخبار الرضا آمده است که هارون الرشید خطاب به فرزندش، موسی بن جعفر را امام بر حق و سزاوارترین فرد به جانشینی پیامبر(ص) خوانده و پیشوایی خود را ظاهری و با زور توصیف کرده است.[۴۹][۵۰][یادداشت ۱]
وصیت امام صادق و سرگردانی برخی شیعیان
در منابع آمده است امام صادق(ع) با توجه به سختگیریهای عباسیان و برای حفظ جان امام کاظم(ع)، پنج نفر ـ از جمله خلیفه عباسی ـ را به عنوان وصی خود معرفی کرد.[۵۱] هر چند امام صادق، بارها امامِ پس از خود را به اصحاب خاصش معرفی کرده بود، اما این اقدام تا حدی وضع را برای شیعیان ابهامآلود کرد. در این دوره، برخی از اصحاب برجسته امام صادق مانند مؤمن طاق و هشام بن سالم نیز دچار تردید شده بودند. آنان ابتدا به سراغ عبدالله افطح، که ادعای امامت کرده بود، رفتند و از او درباره زکات پرسیدند. اما پاسخهای عبدالله آنها را قانع نکرد. آن دو سپس با موسی بن جعفر (ع) ملاقات کردند و با پاسخهای وی قانع شدند و امامت او را پذیرفتند.[۵۲]
انشعاب در شیعه
در دوره امامت موسی بن جعفر(ع)، فرقههای اسماعیلیه، فطحیه و ناووسیه شکل گرفت. هر چند در زمان حیات امام صادق(ع)، زمینه انشعاب در شیعه فراهم شده بود، اما انشعابی در میان آنان رخ نداد. ولی با شهادت ایشان و آغاز امامت موسی بن جعفر، شیعیان به فرقههای مختلفی منشعب شدند؛ گروهی از آنان، مرگ اسماعیل پسر امام صادق(ع) را انکار کرده، او را امام میدانستند. شماری از این گروه، که از حیات اسماعیل مأیوس شدند، پسر او محمد را امام دانستند. این گروه به اسماعیلیه شهرت یافتند. برخی دیگر عبدالله اَفْطَح را امام دانسته، به فَطَحیه مشهور شدند ولی پس از مرگ او که حدود ۷۰ روز پس از شهادت امام صادق رخ داد، به امامت موسی بن جعفر معتقد شدند. شماری نیز به پیروی از شخصی به نام ناووس در امامت حضرت صادق(ع) توقف کردند و عدهای به امامت محمد دیباج معتقد شدند.[۵۳]
فعالیت غالیان
در دوره امام کاظم(ع)، غالیان نیز فعال بودند. در این دوره فرقه بشیریه شکل گرفت که منسوب به محمد بن بشیر از اصحاب موسی بن جعفر بود. او در زمان حیات امام، دروغهایی به آن حضرت میبست.[۵۴] امام کاظم محمد بن بشیر رانجس میشمرد و لعن میکرد.[۵۵]
فعالیت علمی
از امام کاظم فعالیتهای علمی متفاوتی گزارش شده است؛ متن این فعالیتها در قالب روایات، مناظره و گفتگوی علمی در کتابهای حدیثی شیعه آمده است.[۵۶][۵۷]
روایات
هرکه دنیادوست شود ترس آخرت از قلبش رخت بربندد، اگر به بندهای علمی عطا شد و او محبتش به دنیا افزون گشت، از خدا دورتر میشود و خشم الهی بر او بیشتر خواهد شد. |
ابن شعبه، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۳۹۹ |
احادیث فراوانی از امام کاظم، در منابع حدیثی شیعه روایت شده است؛ این روایات بیشتر در موضوعاتکلامی چون توحید[۵۸]، بداء[۵۹] و ایمان[۶۰] و نیز موضوعات اخلاقی است.[۶۱] همچنین مناجاتهایی از جمله دعای جوشن صغیر از وی نقل شده است. در اسناد این روایات از او با تعابیری چون الکاظم، ابیالحسن، ابیالحسن الاول، ابیالحسن الماضی، العالم[۶۲] و العبد الصالح یاد شده است. عزیزالله عطاردی ۳۱۳۴ حدیث از او در مُسْنَدُ الامام الکاظم گردآورده است.[۶۳] ابوعمران مروزی از عالمان اهلسنت نیز شماری از احادیث امام هفتم شیعیان را در مسند الامام موسی بن جعفر آورده است.[۶۴]
از موسی بن جعفر، آثار دیگری نیز روایت شده است:
- رسالهای درباره عقل که خطاب به هشام بن حکم نوشته شده است.[۶۵][۶۶]
- رسالهای درباره توحید که در پاسخ به سؤالات فتح بن عبدالله است.[۶۷][۶۸]
- علی بن یقطین نیز مسائلی را که از موسی بن جعفر فرا گرفته بود، در کتابی با عنوان مسائل عن ابی الحسن موسی بن جعفر جمعآوری کرده است.[۶۹]
مناظرهها و گفتگوها
مناظرات و گفتگوهایی از امام کاظم با برخی از خلفای عباسی،[۷۰][۷۱][۷۲] دانشمندان یهودی[۷۳] و مسیحی،[۷۴] ابوحنیفه[۷۵] و دیگران گزارش شده است. باقر شریف قرشی هشت گفتگو از امام کاظم، تحت عنوان مناظرات آن حضرت گرد آورده است.[۷۶] امام کاظم(ع) با مهدی عباسی مناظرههایی درباره فدک و نیز حرمت خمر درقرآن انجام داده است.[۷۷][۷۸] با هارون عباسی نیز مناظراتی داشته است. از آنجا که هارون میخواست خویشاوندی پیامبر(ص) با خود را نزدیکتر از نسبت او با موسی بن جعفر نشان دهد، امام کاظم(ع) در حضور هارون به نزدیکتر بودنِ انتساب خویش به پیامبر تصریح کرد.[۷۹][۸۰][۸۱] گفتگوهای موسی بن جعفر با عالمان ادیان دیگر نیز معمولا در پاسخ به پرسشهای آنان صورت گرفته که در پایان به گرویدن آنان به اسلام انجامیده است.[۸۲][۸۳][۸۴]
سیره
سیره عبادی
بر اساس منابع شیعه و سنی، امام کاظم (ع) بسیار اهل عبادت بود؛ به همین دلیل، برای او از لقب عبد صالح استفاده میشود.[۸۵][۸۶] بر پایه برخی گزارشها امام کاظم (ع) آن قدر عبادت میکرد که زندانبانان او نیز تحت تأثیر قرار میگرفتند.[۸۷] شیخ مفید موسی بن جعفر را عابدترین مردم زمان خود دانسته و گزارش کرده است که آن حضرت چنان از ترس خدا گریه میکرد که محاسنش از اشک خیس میشد. او دعای «عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ» را تکرار میکرد و دعای «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الرَّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسَابِ» را در سجده میخواند.[۸۸] حتی هنگامی که به دستور هارون به زندان منتقل شد، خدا را سپاس میگفت که فرصتی برای عبادت یافته است: «خدایا همواره از تو فراغتی برای عبادتت طلب میکردم و تو آن را برایم فراهم کردی؛ پس تو را سپاس میگویم».[۸۹]
نقش انگشتری امام کاظم «حَسْبِیَ اللَّهُ حَافِظِی»[۹۰] و ِ «الْمُلْکُ لِلَّهِ وَحْدَهُ»[۹۱] بوده است.