امام باقر(ع)
محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب مشهور به امام باقر(ع) (۵۷-۱۱۴ق) و ملقب به باقرالعلوم، امام پنجمشیعیان است. او حدود ۱۹ سال امامت شیعیان را بر عهده داشت. دوره امامت امام باقر(ع) با ضعف دولت بنی‌امیهو درگیری آنان با عباسیان بر سر قدرت همزمان بود. امام باقر(ع) در این دوره، جنبشی علمی پدید آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید. گفته‌اند که امام باقر(ع) در علم، زهد، عظمت و فضیلت، سرآمد بود. از آن حضرت روایات بسیاری در زمینه‌های فقه، توحید، سنت نبوی، قرآن، اخلاق و آداب نقل کرده‌اند. در دوره امامت او، گامهای بزرگی در تدوین دیدگاههای شیعه در رشته‌های گوناگون اخلاق، فقه، کلام، تفسیر و... برداشته شد.
بزرگان اهل سنت نیز به شهرت علمی و دینی امام باقر گواهی داده‌اند.محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب مشهور به امام باقر(ع) (۵۷-۱۱۴ق) و ملقب به باقرالعلوم، امام پنجمشیعیان است. او حدود ۱۹ سال امامت شیعیان را بر عهده داشت. دوره امامت امام باقر(ع) با ضعف دولت بنی‌امیهو درگیری آنان با عباسیان بر سر قدرت همزمان بود. امام باقر(ع) در این دوره، جنبشی علمی پدید آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید. گفته‌اند که امام باقر(ع) در علم، زهد، عظمت و فضیلت، سرآمد بود. از آن حضرت روایات بسیاری در زمینه‌های فقه، توحید، سنت نبوی، قرآن، اخلاق و آداب نقل کرده‌اند. در دوره امامت او، گامهای بزرگی در تدوین دیدگاههای شیعه در رشته‌های گوناگون اخلاق، فقه، کلام، تفسیر و... برداشته شد.
بزرگان اهل سنت نیز به شهرت علمی و دینی امام باقر گواهی داده‌اند.
محتویات
[نهفتن]نسب، کنیه و لقب‌ها
امام باقر(ع) فرزند امام سجاد(ع) و نوه امام حسین (ع) است. مادر وی ام عبدالله، دختر امام حسن مجتبی(ع)، است.[۱] چون نسب امام باقر (ع) هم به امام حسن و هم به امام حسین(ع) می‌رسد، به او لقب هاشمیٌ بین هاشمیین، علویٌ بین علویین و فاطمیٌ بین فاطمیین دادند.[۲]
او ملقب به «شاکر» و «هادی» بود؛ اما مشهورترین لقب او «باقر» است. یعقوبی می‌نویسد: «بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت».[۳] کنیه معروفش «ابوجعفر» است[۴] و در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول از وی یاد می‌شود.[۵]
ولادت و شهادت
امام باقر(ع):
من ۴ ساله بودم که جدم حسین بن علیکشته شد و شهادت وی و آنچه را در آن وقت به ما رسید به یاد دارم.
- ولادت
امام باقر(ع) در سه شنبه[۶] یا جمعه اول ماه رجب سال ۵۷ق در مدینه به دنیا آمد.[۷] اما برخی ولادتش را ۳ صفر همان سال نقل کرده‌اند.[۸] او در خردسالی در واقعه کربلا حاضر بود.[۹]
- نامگذاری
پیامبر اسلام ده‌ها سال قبل از به دنیا آمدن امام باقر(ع) نام او را محمد و لقبش را «باقر» قرار داد. حدیث جابر و روایات دیگر بر این نامگذاری دلالت می‌کند.[۱۰]
- شهادت
شهادت امام باقر(ع) را ۷ ذی‌الحجه سال ۱۱۴ هجری قمری دانسته‌اند؛[۱۱] البته برخی به جای ذی‌الحجه از ربیع الاول یا ربیع الثانی نام برده‌اند.[۱۲] همچنین در حالی که بیشتر منابع سال ۱۱۴ق را سال وفات ایشان دانسته‌اند، نقل‌های دیگری مبنی بر وفات امام باقر(ع) در سال‌های ۱۱۵ق، ۱۱۶ق و ۱۱۸ق نیز وجود دارد.[۱۳]
در اینکه چه فرد یا افرادی در قتل وی دست داشته‌اند، نقل‌های روایی و تاریخی مختلف است. بعضی از منابع، شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادت آن حضرت دانسته‌اند.[۱۴] برخی ابراهیم بن ولید را عامل مسمومیت معرفی کرده‌اند.[۱۵] وفات امام باقر(ع) در دوران خلافت هشام بن عبد الملک رخ داده است،[۱۶] زیرا خلافت هشام از سال ۱۰۵ تا سال ۱۲۵ هجری قمری استمرار داشته است[۱۷] و آخرین سالی که مورخان در وفات امام باقر(ع) نقل کرده‌اند ۱۱۸ق است.
امام باقر(ع) وصیت کرده بود در لباسی که در آن نماز می‌خوانده دفن شود.[۱۸] وی در قبرستان بقیع، کنار مرقد پدرش امام سجاد(ع) و عموی پدرش امام حسن(ع) دفن شد.[۱۹] امام وصیت کردند ده سال در منا برای وی از مال خودش مراسم عزاداری بر پا کنند.[۲۰]
همسران و فرزندان
بر اساس منابع تاریخی امام باقر چهار همسر و هفت فرزند داشت:[۲۱]
| همسر | نسب | فرزندان |
|---|---|---|
| ام فروه | دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر | امام صادق |
| ام حکیم | دختر اسید ثقفی | ابراهیم و عبیدالله |
| --- | کنیز | علی |
| --- | کنیز | زینب |
| --- | کنیز | ام سلمه |
دوره امامت
امام باقر در سال ۹۵ قمری بعد از شهادت پدر خویش به امامت رسید[۲۲] و تا زمان شهادت یعنی سال ۱۱۴ق (یا ۱۱۷) پیشوایی و رهبری شیعیان را بر عهده داشت.[۲۳]
- دلائل امامت
یکی از دلایل امامت امام باقر(ع)، احادیث برجا مانده از پیامبر(ص) است. جابر بن عبدالله نقل می‌کند: پیامبر(ص) در پاسخ سؤال جابر که درباره امامان بعد ازامیرالمؤمنین پرسید فرمود: حسن و حسین، دو سرور جوانان اهل بهشت، سپس سرور عبادت کنندگان در زمان خود، علی بن الحسین، سپس باقر، محمد بن علی که‌ای جابر تو او را خواهی دید.[۲۴]
امام سجاد(ع) نیز به طور مکرر نظرها را به سوی فرزندش باقر جلب می‌کرد؛ مثلاً وقتی که از علت اهمیت دادن فراوان به امام باقر(ع) سؤال شد، امام سجاد(ع) در پاسخ فرمود: «این بدان سبب است که امامت در فرزندان او باقی خواهد ماند تا روزی که قائم ما قیام کند و دنیا را پر از عدل و قسط نماید. پس او هم امام است و هم پدرامامان».[۲۵]
 حاکمان زمان امام باقر (ع)
هشام بن عبدالملک ۱۰۵-۱۲۵ق
یزید بن عبدالملک ۱۰۱-۱۰۵ق
عمر بن عبدالعزیز ۹۹-۱۰۱ق
سلیمان بن عبدالملک ۹۶-۹۹ق
ولید بن عبدالملک ۸۶-۹۶ق
امامت امام باقر (ع) ۹۵-۱۱۴ق
|
یکی دیگر از دلایل امامت امام باقر(ع)، برتری‌اش نسبت به هم‌عصرانش بود. شیخ مفیدمی‌نویسد: امام باقر(ع) در علم، زهد و بزرگواری از همه برادرانش برتر، و قدر و منزلتش بیشتر بود و همه کس او را به عظمت می‌ستود و مورد احترام عامه و خاصه بود. بدان اندازه که از او در خصوص علم دین و آثار و سنت نبوی و دانش قرآن و سیره و فنوناخلاق و آداب، آشکار شده است از هیچ یک از فرزندان حسن و حسین آشکار نشده است. باقیمانده‌های یاران پیامبر(ص)، بزرگان تابعین و پیشوایان فقهای مسلمان از وی روایت کرده‌اند. پایه فضل و بزرگواری وی به جایی رسیده بود که در میان اهل علم، ضرب المثل شده بود و در وصفش آثار می‌نوشتند و اشعار می‌سرودند.[۲۶]
- خلفای معاصر
دوران امامت وی همزمان با پنج تن از خلفای بنی امیه بود:
- ولید بن عبدالملک (۸۶-۹۶ق)
- سلیمان بن عبدالملک (۹۶-۹۹ق)
- عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ق)
- یزید بن عبدالملک (۱۰۱-۱۰۵ق)
- هشام بن عبدالملک (۱۰۵-۱۲۵ق)
در اعیان الشیعه آمده است که عبدالملک بن مروان به پیشنهاد امام باقر، اقدام به ضرب سکه اسلامی کرد.[۲۷] پیش از آن معاملات با سکه‌های رومی انجام می‌شد. از آنجا که این ماجرا در زمان امام سجاد رخ داده، برخی پیشنهاد ضرب سکه را به امام سجاد نسبت داده و برخی گفته‌اند امام باقر به دستور امام سجاد این پیشنهاد را مطرح کرده است.[۲۸]
نهضت علمی
به دلیل ضعیف شدن دولت بنی امیه و درگیری میان سران دولت برای در اختیار گرفتن قدرت، سال‌های ۹۴ تا ۱۱۴ق زمان پیدایش مسلک‌های فقهی و اوج‌گیری نقلحدیث درباره تفسیر بود.[۲۹] در این دوران گروههایی مانند خوارج، مرجئه، کیسانیه و غالیان در ترویج عقاید خود تلاش می‌کردند.
تا پیش از این زمان، نظرات فقه شیعه، محدود بود، اما با ظهور امام باقر(ع) قدم مهمی در راستای تدوین آن برداشته شد.[۳۰] امام باقر(ع) جنبش علمی وسیعی را به وجود آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید. وی در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد همه بزرگان بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به جا نمانده بود.[۳۱] در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود -شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد.[۳۲]
امام باقر(ع) استدلال‌های اصحاب قیاس را به تندی رد می‌کرد[۳۳] و در برابر سایر فرق اسلامی منحرف نیز موضع تندی اتخاذ کرده و با این برخورد کوشید محدوده اعتقادی صحیح اهل بیت را در زمینه‌های مختلف از سایر فرق، مشخص و جدا کنند. وی درباره خوارج فرمود: خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته‌اند، دین ملایم‌تر و قابل انعطاف‌تر از آن است که آنان می‌شناسند.[۳۴]
شهرت علمی امام باقر نه تنها در حجاز، بلکه حتی در عراق و خراسان نیز به طور گسترده فراگیر شده بود، چنان‌که راوی می‌گوید: دیدم که مردم خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می‌پرسند.[۳۵]
در ادامه به طور اختصار به میراث علمی امام در رشته‌های مختلف علمی اشاره می‌شود:
تفسیر
امام بخشی از وقت خود را به بیان مباحث تفسیری اختصاص داده بود که برگزاری جلسات تفسیر و پاسخ به سوالات و شبهات دانشمندان و سایر مردم از جمله آنهاست. گفته می‌شود امام باقر کتابی در تفسیر قرآن نوشته است که محمد بن اسحاق ندیم در کتاب الفهرست، از آن نام برده است.[۳۶]
امام، معرفت و شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت می‌دانست. چرا که آنان‌اند که می‌توانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ و منسوخ تشخیص دهند و چنین عملی در نزد هیچ کس غیر از اهل بیت وجود ندارد به همین دلیل است که ایشان فرموده‌اند: هیچ چیزی به‌اندازه تفسیر قرآن از عقل مردمان دور نیست. چرا که یک آیه که کلامی متصل است اول آن درباره یک مسئله و آخر آن درباره مسئله دیگر، و این کلام متصل به چند وجه برگشت داده می‌شود.[۳۷]
حدیث
امام باقر(ع) به احادیث رسول اکرم(ص) اهمیت می‌داد، تا جایی که جابر بن یزید جعفی هفتاد هزار حدیث از پیغمبر اکرم نقل کرده است. همچنان که ابان بن تغلب و سایر شاگردان آن حضرت مجموعه بسیار بزرگی از این میراث عظیم را از آن حضرت روایت نموده‌اند.
حضرت تنها به نقل حدیث و انتشار آن اکتفا نکرده، بلکه اصحاب خود را به همت گماشتن در فهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن فرا می‌خواند. ایشان فرمود:
کلام
در زمان امام باقر (ع) با توجه به فرصت ایجاد شده و کمتر شدن فشار و کنترل از سوی حاکمیت، زمینه برای ظهور و بروز عقاید و افکار مختلف بوجود آمد که خود این باعث ایجاد و رواج افکار انحرافی در جامعه شد، در این شرایط امام می‌بایست ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح شیعی و رد عقاید باطل، شبهات مربوطه را پاسخ دهد. لذا امام بحث‌های کلامی خود را ناظر به این امور مطرح می‌کرد. از جمله این مباحث می‌توان به عاجز بودن عقل انسان از درک حقیقت خداوند،[۳۹] ازلی بودن واجب الوجود[۴۰] و وجوب اطاعت از امام(ع)[۴۱] اشاره کرد.
میراث دیگری نیز از امام به یادگار مانده است که میراث فقهی[۴۲] و میراث تاریخی[۴۳] از آن جمله است.
مناظرات امام
از جله فعالیت‌های علمی امام باقر(ع)، مناظره با افراد مختلف در موضوعات گوناگون است. برخی از مناظرات وی از این قرار است:
امام باقر(ع):
روزی جابر بن عبدالله انصاری رحمة الله علیه را دیدم و بدو سلام دادم و او سلامم را پاسخ گفت و سپس به من گفت:
-
تو کیستی؟(در این هنگام، جابر دیدگانش را از دست داده بود)
- گفتم: محمد بن علی بن حسین.
-
گفت: پسرم به من نزدیک شو.
- پس بدو نزدیک شدم. آنگاه او دستم را بوسید و سپس خم شد که پایم را ببوسد ولی مانع این کارش شدم.
-
سپس جابر گفت: همانا رسول خدا(ص)به تو سلام می‌رساند.
- پس گفتم: و بر رسول خدا باد سلام و رحمت و برکات خدا. ولی چگونه‌ای جابر؟
- گفت: روزی با او [یعنی با پیامبر] بودم که به من گفت:ای جابر! امید است که تو باقی بمانی تا اینکه مردی از فرزندان مرا ببینی که بدو محمد بن علی بن حسین گفته می‌شود و خدا بدو نور و حکمت می‌بخشد. پس، از سوی من بدو سلام رسان.
مبارزه با اسرائیلیات
از جمله گروههایی که آن روزها در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند، یهودیانبودند. شماری از عالمان یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده بودند و مرجعیت علمی قشری از ساده‌لوحان را به عهده داشتند. مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلامی، و تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان در مورد انبیای الهی و مطالبی که باعث خدشه‌دار شدن چهره واقعی پیامبران خدا می‌شد، در برخورد امام به خوبی دیده می‌شود. در این جا به نمونه‌ای از آن اشاره می‌کنیم:
زراره بن اعین نقل می‌کند: در خدمت امام باقر(ع) نشسته بودم و امام در حالی که در مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان لحظه عاصم بن عمر ، نزد امام آمد و گفت: کعب الاحبار می‌گوید: انّ الکعبه تَسْجُدُ لبیت المقدس فی کلِّ غداة؛ کعبه هر صبحگاهان برابر بیت المقدس سجده می‌کند.
- امام فرمود: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟
آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است.
اصحاب و شاگردان
شرایط زمان، برای امام باقر(ع) و نیز امام صادق(ع) زمینه‌ای را فراهم آورد که سایر ائمه(ع) هرگز برایشان آماده نشد. آن شرایط مساعد، معلول سستی پایه‌های حکومت امویان بود. بحرانهای درونی نظام سیاسی در آن عصر، به حاکمان مجال نمی‌داد تا مانند حاکمان پیشین، بر خاندان رسالت فشار آورند و ایشان را منزوی سازند. این زمینه مساعد، سبب شد تا امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند.
این چنین است که فردی چون محمد بن مسلم می‌تواند سی هزار حدیث از امام باقر(ع)[۴۶] نقل کند و شخصیتی چون جابر جعفی هفتاد هزار حدیث.[۴۷]
از نظر علمای شیعه، فقیه‌ترین فقیهان صدر اسلام شش نفرند که همه آنان از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده‌اند. آنان عبارتند از: زرارة بن اعین، معروف بن خربوذ مکی، ابو بصیر اسدی، فضیل بن یسار، محمد بن مسلم طائفی و برید بن معاویه عجلی.[۴۸]
به گزارش برخی، شیخ طوسی، در کتاب رجال خویش، اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) را که از آن حضرت نقل حدیث کرده‌اند ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته است.[۴۹]
در میان اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت و امامیه‌اند، و دسته‌ای به دلیل گرایش‌های عمیق شیعی، در دایره رجال اهل سنت قرار نگرفته، بلکه تنها مورد اعتماد امامیه می‌باشند.[۵۰]
با این همه، نباید تصور کرد که امام باقر(ع) آسوده و ایمن از محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی بوده است که حکومت‌ها برای اهل بیت(ع) فراهم می‌آورده‌اند، بلکه بی‌تردید، جو حاکم بر زندگی امام باقر(ع) به شدت جو تقیه بوده است، زیرا با فرهنگ خاصی که در نتیجه حکومت‌های ناصالح بر جامعه حاکم شده بود، کنار نهادن تقیه به منزله دست کشیدن از فعالیت علمی و دور ماندن از ترویج معارف اصولی دین به شمار می‌رفت
